Zgodnie z art. 353^1 Kodeksu cywilnego, strony zawierające umowę mają swobodę w kształtowaniu stosunku prawnego, pod warunkiem, że jego treść lub cel nie będą sprzeczne z naturą stosunku, ustawą ani zasadami współżycia społecznego. W przypadku wystąpienia wad w czynnościach prawnych, mogą wystąpić różne konsekwencje. Zgodnie z art. 58 § 1 i 2 Kodeksu cywilnego, czynność prawna, która jest sprzeczna z ustawą lub ma na celu obejście przepisów prawnych, jest nieważna, chyba że przepis przewiduje inny skutek, w tym wprowadzenie odpowiednich przepisów w miejsce nieważnych postanowień. Nieważność czynności prawnej występuje również, gdy jest ona sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.
Bezwzględna nieważność czynności prawnej – cechy i skutki
W odniesieniu do art. 58 Kodeksu cywilnego, nieważność czynności prawnej charakteryzuje się następującymi cechami:
- dotyczy wszystkich czynności prawnych i oświadczeń woli;
- nie obejmuje zdarzeń prawnych, które nie są czynnościami prawnymi, jak np. wyrok sądowy (nieważność wyroku podlega ocenie na podstawie przepisów procesowych);
- czynność prawna dotknięta nieważnością nie wywołuje żadnych zamierzonych skutków prawnych;
- nieważność obowiązuje od momentu dokonania czynności prawnej;
- nieważność powstaje z mocy samego prawa, więc nie jest wymagane orzeczenie sądowe ani oświadczenie jednej ze stron;
- można ustalić nieważność czynności prawnej wyrokiem sądowym – sąd może stwierdzić istnienie lub nieistnienie stosunku prawnego, lecz wyrok ma charakter deklaratoryjny, stwierdzając jedynie nieważność czynności prawnej;
- żądanie stwierdzenia nieważności nie podlega przedawnieniu;
- sądy mogą uwzględnić nieważność czynności prawnej z urzędu, bez potrzeby powoływania się na tę okoliczność w postępowaniu sądowym;
- nieważność ma skutki powszechne i dotyczy wszystkich – każdy, kto ma interes prawny, może dochodzić ustalenia nieważności czynności prawnej;
- stan nieważności jest ostateczny – nie można go zmienić, chyba że ustawa przewiduje wyjątkowe przypadki konwalidacji czynności prawnej;
- nieważność czynności prawnej nie jest stopniowana – nie istnieją czynności prawne mniej lub bardziej ważne/nieważne.
Sprzeczność czynności prawnej z ustawą
Czynność prawna jest nieważna, gdy jest sprzeczna z ustawą. W tym przypadku przez ustawę należy rozumieć konstytucję, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe, rozporządzenia i akty prawa miejscowego. Nieważność czynności prawnej może wynikać z jej sprzeczności z przepisami różnych gałęzi prawa, np. cywilnego, administracyjnego lub karnego. W orzecznictwie Sądu Najwyższego wskazano, że czynność cywilnoprawna wykorzystywana w celu osiągnięcia przestępczego celu jest nieważna. Należy również zwrócić uwagę, że sprzeczność z ustawą nie powoduje nieważności czynności, gdy jest ona sprzeczna z statutami osób prawnych, uchwałami osób prawnych, ogólnymi warunkami umów lub regulaminami.
Sprzeczność z ustawą występuje, gdy czynność prawna zawiera postanowienia niezgodne z ustawą, nie uwzględnia zakazu ustawowego lub nie zawiera wymaganych przez ustawę treści. Może także dotyczyć sytuacji, gdy czynność prawna jest zawarta z pominięciem wymaganej formy (np. umowa sprzedaży nieruchomości bez formy aktu notarialnego) lub gdy czynność prawna została dokonana bez wymaganego zezwolenia.
Sprzeczność czynności prawnej z zasadami współżycia społecznego
Zgodnie z art. 58 § 2 Kodeksu cywilnego, nieważna jest również czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Pojęcie zasad współżycia społecznego jest zmienne, ale ogólnie odnosi się do powszechnie akceptowanych reguł postępowania, takich jak rozsądek, rzetelność, lojalność i uczciwość. Szczególną wagę przykłada się do obowiązków przedsiębiorcy, który powinien kierować się dobrymi obyczajami i zasadami uczciwego obrotu.
W orzecznictwie sądowym zasady współżycia społecznego rozumiane są jako podstawowe zasady etycznego i uczciwego postępowania. Strony umowy zobowiązane są do unikania działań, które mogą zaszkodzić interesom drugiej strony lub wykazać brak szacunku dla jej interesów.
Nieważność części czynności prawnej
Na podstawie art. 58 § 3 Kodeksu cywilnego, w przypadku, gdy nieważnością dotknięta jest tylko część czynności prawnej, pozostałe jej postanowienia pozostają w mocy, chyba że wynika z okoliczności, że czynność nie zostałaby dokonana bez części dotkniętej nieważnością. Dotyczy to m.in. sytuacji, gdy poszczególne postanowienia czynności prawnej są nieważne (np. zastrzeżenie kary umownej).